wtorek, 27 października 2015

Lista lektur do Akademii Dobra i Zła

Właściwie planowałam poświęcić Ostatniemu zakończeniu, czyli trzeciemu tomowi Akademii Dobra i Zła (jeśli Wydawnictwo zdąży zmienić tytuł, bo wyciśnięta ze mnie wersja robocza brzmiała Długo i szczęśliwie, ale zdecydowanie wolałabym Ostatnie zakończenie) tylko jeden wpis, ale uznałam, że byłby za długi. Tutaj nie muszę się tak bardzo obawiać spoilerów – zakończenie Świata bez książąt jasno wskazuje, gdzie będzie przebiegać linia podziału i konflikt. Nie będzie też chyba zaskoczeniem, że trzeba uratować świat. Natomiast w odróżnieniu od tomu drugiego autor poszalał tutaj z nawiązaniami na całego, przywołując postaci i miejsca z baśni i klasyki literatury dziecięcej. Aby dotrzymać mu kroku, robiłam co w mojej mocy, by znaleźć polskie odpowiedniki wszystkiego, co tylko się dało. Dlatego pomyślałam, że może ciekawie będzie przedstawić listę książek, na których się opierałam, oczywiście z wyszczególnieniem mniej więcej, co z nich wzięłam. Kolejność w miarę przypadkowa.

  • Lewis Carroll: Przygody Alicji w Krainie Czarów oraz O tym, co Alicja odkryła po drugiej stronie lustra; tłumaczenie: Maciej Słomczyński; rok wydania: 1972.


Biały Królik oraz kilkoro wymienionych tylko z imienia statystów. Autor Akademii niewiele zaczerpnął z Alicji (może to i dobrze...), natomiast warto zauważyć, że ma ona po polsku sporo przekładów, z których uznaję istnienie trzech: Macieja Słomczyńskiego, Roberta Stillera oraz Elżbiety Tabakowskiej (to ostatnie z ilustracjami Tove Jansson). Całej reszty nie przyjmuję do wiadomości.

  • Frank L. Baum: różne kawałki Krainy Oz; tłumaczenie: Stefania Wortman; rok wydania: 1990.


Sama Kraina Oz, Szmaragdowy Gród oraz Kraj Gillikinów, który przemierzają bohaterowie. Swoją drogą, czy wiecie, że to jedyna część Oz, której nazwa nie pada w najbardziej rozpoznawalnym, pierwszym tomie cyklu, czyli w Czarnoksiężniku ze Szmaragdowego Grodu? Co oznacza, że czytałam go całkiem na darmo, acz miło sobie przypomnieć. Ciekawostka: jak wiadomo, Kraina Oz składa się z czterech części, z których każda ma charakterystyczny dla siebie kolor (w zależności od tomu oznacza to preferencje ubraniowe i architektoniczne mieszkańców lub też dominujący kolor krajobrazu). Te kolory to – po angielsku – red, blue, purple oraz yellow i tak się składa, że Kraj Gillikinów ma przypisany kolor purple. Ja zawsze bardzo uważam, żeby tłumaczyć to jako fioletowy, ale w tym przypadku pani Wortman wybrała purpurowy (co zawsze wydawało mi się trochę bez sensu – dlaczego oddzielnie część czerwona, a oddzielnie purpurowa?), więc podążyłam w jej ślady. Bardziej bolały mnie „wróżki z kraju Gillikinów”, które albo są pomysłem samego Chainaniego, albo też pochodzą z jakiejś adaptacji lub przeróbki tych książek. W samym cyklu ich nie ma, co wiem, bo przeczytałam 40 tomów.

  • Hans Christian Andersen: Baśnie; tłumaczenie: Stefania Beylin, Jarosław Iwaszkiewicz; rok wydania: 1959.
  • Charles Perrault: Bajki; tłumaczenie (a właściwie „opracowanie”): Hanna Januszewska; rok wydania: 1978.
  • Baśnie braci Grimm; tłumaczenie: Emilia Bielicka, Marceli Tarnowski; rok wydania: 1982.


Całe stado różnych postaci mniej i bardziej ważnych. Nawet nie chce mi się ich dokładnie wymieniać… Z tą ferajną było trochę problemów, na przykład taki, że w starszych wydaniach przezwiska takie jak Kopciuszek lub Czerwony Kapturek są traktowane w rodzaju męskim (Kopciuszek poszedł, zobaczył itp.). Ja zastosowałam rodzaj żeński, żeby nie wprowadzać dodatkowego zamieszania. Poza tym problemem były pewne rozbieżności. Na przykład tak się utarło, że w angielskich baśniach Jaś i Małgosia nazywani są Hansel i Gretchen, czyli niemiecką wersją imion, a nie angielską. Stąd dla polskiego czytelnika może być niezrozumiałe, czemu na początku (potem autorowi nudzi się ten zabieg) wciskają oni w swoje wypowiedzi niemieckie słowa. To jednak jeszcze pół biedy: gorzej, że bohater bajki o magicznej fasoli po polsku także nazywa się Jaś, a w dodatku pojawia się w tych samych scenach, co poprzednia dwójka (po angielsku to Jack, więc nie ma problemu). Uznałam, że nie będę już nic zmieniać i jechałam z tymi dwoma Jasiami, starając się w miarę możliwości podkreślać, który jest który. Warto też podkreślić, że o ile ja opierałam się na porządnych starych wydaniach, autor traktował te baśnie – mówiąc łagodnie – umiarkowanie kanonicznie i mam pewne podejrzenia, że czerpał raczej z bardzo ugrzecznionych współczesnych przeróbek, takich jak disneyowska bajka o małej syrence, która jest szczęśliwym dziewczątkiem i wcale nie umiera na końcu. Notabene przy okazji pracy nad Akademią zdążyłam do reszty znienawidzić Disneya.

  • Carlo Collodi: Pinokio; tłumaczenie (także „opracowanie”): Jan Wittlin; rok wydania: 1950.


Pinokio, a także wspominana tylko Błękitna Wieszczka. Na szczęście z Pinokiem specjalnych problemów nie ma, jego imię jest dobrze utrwalone i dobrze się odmienia. Natomiast ciekawostka: osoba nazywana w angielskiej wersji Blue Fairy po polsku tak naprawdę nie ma wyróżniającej ją nazwy. Jest „dziewczyną o turkusowych włosach” albo też „Wieszczką”, więc wybrałam to drugie określenie i dodałam już ten błękit, dla spokoju sumienia i dlatego, żeby nie myliła się z wieszczami z książki, takimi jak August Sader. Nie miałam serca zmieniać jej w „Błękitną Wróżkę”, bo to brzmiało jakoś strasznie plastikowo.

  • J.M. Barrie: Piotruś Pan; tłumaczenie: Maciej Słomczyński; rok wydania: 1958.


Piotruś Pan, Blaszany Dzwoneczek, Rycyna, kapitan Hak, bosman Plama. No tak... Peter Pan jest Piotrusiem Panem we wszelkich wersjach, więc tu nie było problemu. Natomiast Tinkerbell doczekała się własnych disneyowskich produktów w rodzaju filmów i seriali, w których – w polskich wersjach – jest nazywana elegancko Dzwoneczkiem. Nie kryję tutaj mojej najżywszej niechęci do takiego rozmieniania klasyki na tandetę, dlatego też nie chciałam używać tego imienia. W prześlicznym tłumaczeniu, na którym się oparłam, Blaszany Dzwoneczek była też nazywana Blaszanką i Blaszaneczką, a ja wplotłam wszystkie te formy w książkę z efektem, który bardzo mi się spodobał. Natomiast Grzegorz Rycyna to wspomniany wreszcie z imienia ojciec Horta, a znalezienie go okazało się pewnym wyzwaniem. Tłumaczenie jest bowiem typu staroświeckiego, a to oznacza, że imiona piratów (i nie tylko, także innych postaci) często dość daleko odbiegają od oryginalnych. Poradziłam sobie z tym w ten sposób, że znalazłam angielską wersję tej książki (jest już w tzw. wolnej domenie, czyli da się do niej dobrać za darmo), wyszukałam w niej odpowiednie nazwisko, wyszukałam w polskiej wersji odpowiedni fragment – i bingo! Przy okazji, dla ciekawych: Hort od pierwszego tomu przechwala się, że jego ojciec zginął z ręki „samego Piotrusia Pana”. Tymczasem w książce jest to jeden z piratów, którzy zginęli jeszcze przed bitwą na „Wesołym Rogerze”, w walce z czerwonoskórymi. Co by, do licha, Chainaniemu szkodziło wziąć jedno z nazwisk, które padają w odpowiedniej scenie, tego nie wiem – ale znowu podejrzewam, że wybrał sobie losowego pirata-statystę z jakiejś adaptacji filmowej, zamiast sięgnąć do źródła.

  • Roger Lancelyn Green: O Królu Arturze i Rycerzach Okrągłego Stołu; tłumaczenie: Krystyna Turnowska, Andrzej Konarek; rok wydania: 1979.


Można się domyślić... Wszystko, co związane z królem Arturem, Kamelotem i przyległościami. To tłumaczenie także jest stare, a to oznacza spory stopień jego spolszczenia, ale to właśnie mi się w nim podoba. Pewne rzeczy oczywiście nie uległy zmianie – Ginewra to zawsze Ginewra, Merlin to Merlin, a Pani Jeziora także ma jedną utrwaloną wersję swojego przydomku. Jednak już „Eskalibur” zastąpił w późniejszych przekładach „Ekskalibur” albo wręcz „Excalibur”, zaś Kamelot często pozostaje Camelotem. Ja konsekwentnie trzymałam się już nazewnictwa z tej wersji, a z pomysłów autora Akademii zmieniłam tylko jedno – zdrobnienie imienia Ginewry, w oryginale Gwen, zastąpiłam bardziej przejrzystą dla polskiego czytelnika Giną.


Może trochę dziwić, że wybierałam tak stare przekłady, jednak miałam po temu kilka powodów (poza tym, że miałam je na półce i że jestem z nimi od zawsze oswojona). Po pierwsze, jako pewne punkty stałe w książce musiałam oczywiście przyjąć te imiona i nazwy, które mają jedną dobrze utrwaloną polską wersję – czyli takie jak Kopciuszek, Jaś i Małgosia czy Piotruś Pan. Dla czystej konsekwencji starałam się do nich dopasować całą resztę tam, gdzie to było możliwe, chociaż nie przesadzałam w przypadku postaci oryginalnych, czyli np. nauczycieli z Akademii. Po drugie, te wersje „wierniejsze oryginałowi” często wynikają – przepraszam – z lenistwa tłumaczy napisów do „bajek” puszczanych w kanałach dla dzieci, a niewykluczone, że także (jak przypuszczam, ale mogę się założyć) z wymogów właścicieli praw majątkowych do danej postaci, którzy chcą zachowania rozpoznawalnej „marki”. Po trzecie, chociaż może się to wydać całkowicie niepotrzebne, zależało mi na tym, żeby ten świat, w którym rozgrywa się akcja, pozostał umowny i uniwersalny, a nie zamerykanizowany i zangielszczony. Dlatego właśnie nie poszłam na ułatwienia w rodzaju „Eversów” i „Neversów” i dlatego starałam się możliwie zacierać czysto angielskie odniesienia tam, gdzie to było możliwe. Baśnie dzieją się przecież za siedmioma górami, za siedmioma rzekami, dawno, dawno temu.

wtorek, 20 października 2015

Świat bez książąt - króciutkie podsumowanie

Nie sądzę, by udało mi się nadrobić zaległości w pisaniu, ale w każdym razie miałam bardzo dobry powód, by nie relacjonować na blogu na bieżąco postępów prac nad przekładem Świata bez książąt, czyli drugiego tomu Akademii Dobra i Zła. Nie, nie taki, że mi się nie chciało, ani też nie taki, że równoległe zajmowanie się fafnastoma rzeczami zostawia za mało czasu na oglądanie kreskówek. Chodziło przede wszystkim o to, że staram się nie zdradzać tutaj kluczowych wydarzeń z fabuły książki, która dopiero się ukaże. Jednocześnie, kiedy piszę o rzeczach związanych z przekładem, zawsze ciut się „odsłania” i muszę na to uważać. W większości przypadków to nie jest bardzo poważny problem. Jeśli to kryminał, wystarczy unikać pisania, kto zabił, jeśli to Rywalki, to nikogo nie zdziwi, że bohaterka ma jakieś perypetie sercowe albo że ugrzęzłam w opisie kolejnej kiecki.

Natomiast pierwszy tom Akademii Dobra i Zła skończył się w sposób, który nie zostawiał czytelnikom żadnych tropów „co będzie dalej”: opowieść w pewnym sensie wróciła wraz z bohaterkami do punktu wyjścia. Jasne, skoro powstał następny tom (a potem jeszcze następny), to można wnioskować, że coś się musiało zacząć dziać na nowo, bo jednak dwóch książek nie dałoby się wypchać opisami spacerów nad jeziorem i sielskiego życia Sofii i Agaty. Jednak za diabła nie dało się domyślić – co takiego, a nawet tytuł był dostatecznie enigmatyczny, by nie zdradzić za wiele. W tej sytuacji wszystko, co bym napisała, z konieczności zaczęłoby wskazywać na to, w jaką stronę potoczą się wydarzenia, a tego chciałam uniknąć.

Teraz jednak w ramach ciekawostki mogę napisać, że drugi tom pod wieloma względami był łatwiejszy od pierwszego. Zawierał mniej odniesień do baśni, niemal nie wprowadzał nowych postaci, więc właściwie mogłam korzystać z przygotowanego i uporządkowanego wcześniej „słowniczka”, w którym pracowicie gromadziłam wszystkie terminy. Był też o wiele uboższy w wierszyki i inne rzeczy wymagające poważniejszego wysiłku. Wymagał tylko pogodzenia się z tym, że nawet jeśli School for Good i School for Evil zamieniły się w School for Girls i School for Boys, to nie mogłam analogicznie do „Akademii Dobra” zrobić „Akademii Dziewcząt”, bo tak się nie mówi – musiała to być „Akademia dla Dziewcząt” (i „Akademia dla Chłopców”). Trochę staroświeckie, ale w przypadku tych książek bardzo mi zależało na efekcie staroświeckości, który moim zdaniem lepiej pasuje do klimatu.

Jednak właśnie w tym tomie miałam jedną – słownie jedną! – scenę, która faktycznie wymagała ode mnie więcej i była przerabiana ładne kilka razy, zanim zaczęłam być z niej umiarkowanie zadowolona. Jako że książka jest już na rynku od pewnego czasu, będę pisać bez ogródek: chodzi o moment, gdy Agata natyka się na Tedrosa i Filipa (który jest Sofią przemienioną magicznie w chłopca) i robi Filipowi/Sofii wściekłą awanturę o podbieranie jej chłopaka. Taką w stylu „jak mogłaś… od początku zamierzałaś…” i tak dalej. Tedros słucha – i na razie nic, ale to nic nie rozumie, poza tym, że Agata skądeś zna Filipa. W języku angielskim to oczywiście nie jest żaden problem, bo wystarczyło tylko nie używać imion, a że Agata zwracała się do Sofii bezpośrednio, nie było kwestii zaimków osobowych czy dzierżawczych (she/her). Ale… język polski działa inaczej i zostawia tłumacza z trzema opcjami.

1) Można oczywiście polecieć rodzajem męskim, dopasowując się do aktualnej płci Sofii/Filipa. Tyle że to będzie brzmiało odrobinę sztucznie, jeśli ktoś chociaż przez moment zastanowi się nad tą sceną. Biorą w niej udział tylko trzy osoby, nikogo więcej nie ma w zasięgu słuchu. Agata jest skrajnie wyprowadzona z równowagi i krzyczy na Sofię, o której wie, kim jest – byłoby dziwne, gdyby pamiętała o tym, żeby używać rodzaju męskiego. Albo inaczej: gdyby panowała nad sobą na tyle, żeby używać rodzaju męskiego, to panowałaby też na tyle, żeby nie robić chryi przy Tedrosie. Czyli stosując to podejście, zafałszowałabym „wydźwięk” emocjonalny oryginału.

2) W takim razie można zgodnie z Agatową logiką i nastrojem użyć rodzaju żeńskiego. Tylko co z Tedrosem, który tego słucha i próbuje się wtrącić, ale nic nie rozumie? Przecież, do licha, zwróciłby uwagę na ten rodzaj żeński! Niby można by mu dopisać jakąś jedną kwestię wyrażającą to zdziwienie, ale to nie jest najlepsza praktyka, albowiem…

3) Zostaje jeszcze jedno rozwiązanie: tak napisać scenę, żeby Agata „całkiem przypadkiem” nie użyła żadnego sformułowania wskazującego na płeć jej rozmówcy/rozmówczyni. Czyli nie „jak mogłaś mi to zrobić!”, ale „jak możesz tak postępować!” – i tak dalej w ten deseń. To zdecydowanie było trudniejsze niż by się wydawało, właśnie dlatego, że był to potok pretensji o wszelkie krzywdy przeszłe i używanie do tego czasu teraźniejszego wymagało poważnej ekwilibrystyki. Ciekawych oczywiście odsyłam do samej książki.

Z kolei żeby nie pisać o tomie trzecim miałam zupełnie, ale to zupełnie inne powody i może też uda mi się poświęcić mu taką skrótową notkę. Miejmy nadzieję, że nie za półtora miesiąca.